دروازه سنگی – حامد کاظم زاده خوئی
مقدمه
رسانه بهعنوان یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی، در طول تاریخ همواره با فناوری پیوند خورده است. از اختراع چاپ تا ظهور رادیو، تلویزیون و اینترنت، هر تحول فناورانه مسیر تازهای برای روزنامهنگاری و ارتباطات باز کرده است. اکنون نیز جهان در آستانه تحولی بنیادین دیگر قرار دارد: ورود هوش مصنوعی (AI) به عرصه تولید و توزیع محتوای رسانهای. هوش مصنوعی نهتنها ابزارهای فنی جدیدی برای خبرنگاران فراهم کرده است، بلکه بهتدریج نقش بازیگران رسانهای را بازتعریف میکند.
در سطح جهانی، از سال ۲۰۱۴ خبرگزاری آسوشیتدپرس (AP) بخشی از اخبار ورزشی و اقتصادی خود را به الگوریتمهای هوش مصنوعی سپرده است (Graefe, 2016). روزنامه ژاپنی «نیکی» از یادگیری ماشینی برای تحلیل دادههای اقتصادی بهره میگیرد و تلویزیون دولتی چین نیز مجریهای مجازی مبتنی بر هوش مصنوعی را به کار گرفته است. این مثالها نشان میدهد که هوش مصنوعی دیگر تنها یک موضوع نظری نیست، بلکه به واقعیت جاری در اتاقهای خبر بدل شده است.
در ایران نیز هرچند هنوز در آغاز راه هستیم، نشانههایی از این تحول مشاهده میشود. برخی رسانههای دیجیتال شروع به آزمایش ابزارهای هوش مصنوعی برای تولید تیتر، ویرایش خبر یا تحلیل دادههای شبکههای اجتماعی کردهاند (آل محمد و اسدی، ۱۴۰۳). در عین حال، پژوهشها نشان میدهد که سردبیران و خبرنگاران نسبت به این فناوری هم نگرانی دارند و هم امید (سیروس کبیری و موسوی، ۱۴۰۱).
بنابراین، پرسش اصلی این مقاله چنین است: هوش مصنوعی چه نقشی در تولیدات رسانهای ایفا میکند و پیامدهای آن برای آینده رسانهها در ایران و جهان چیست؟
اهداف مقاله عبارتاند از:
-
بررسی مبانی نظری و پژوهشهای پیشین در حوزه هوش مصنوعی و رسانه.
-
تحلیل فرصتها و ظرفیتهای هوش مصنوعی برای تولیدات رسانهای.
-
شناسایی چالشها و تهدیدهای این فناوری.
-
مطالعه موردی تجربههای جهانی و ایرانی.
-
ارائه چشمانداز آینده و پیشنهادهای سیاستی.
اهمیت این مقاله در آن است که با رویکردی تحلیلی ـ روایی، هم به بعد نظری و هم به بعد عملی موضوع میپردازد و تلاش دارد تصویری جامع از جایگاه هوش مصنوعی در رسانه ارائه دهد.
مبانی نظری و مرور ادبیات
تعریف و تاریخچه کوتاه هوش مصنوعی
هوش مصنوعی شاخهای از علوم رایانه است که هدف آن شبیهسازی تواناییهای شناختی انسان مانند یادگیری، استدلال، درک زبان و حل مسئله توسط ماشینهاست (Russell & Norvig, 2020). گرچه ایده هوش مصنوعی به دهه ۱۹۵۰ بازمیگردد، اما در دهه اخیر با پیشرفت یادگیری عمیق (Deep Learning) و پردازش دادههای کلان، کاربردهای آن در حوزههای مختلف از جمله رسانه شتاب گرفته است.
نظریههای مرتبط با رسانه و هوش مصنوعی
چند رویکرد نظری میتواند به فهم نقش هوش مصنوعی در رسانه کمک کند:
-
نظریه اتوماسیون رسانهای: بخشی از فرایند تولید محتوا بهطور خودکار توسط ماشینها انجام میشود.
-
نظریه همزیستی انسان ـ ماشین: آینده رسانه در همافزایی میان خبرنگاران انسانی و ماشینهاست، نه جایگزینی کامل.
-
رسانه بهعنوان امتداد انسان: بر مبنای دیدگاه مکلوهان، رسانه امتداد حواس و تواناییهای انسان است. از این منظر، هوش مصنوعی نیز امتداد جدیدی برای توانایی شناختی روزنامهنگار است.
پژوهشهای جهانی
Graefe (2016) در «راهنمای روزنامهنگاری خودکار» توضیح میدهد که هوش مصنوعی قادر است اخبار روتین مانند گزارشهای مالی و ورزشی را سریع و با دقت بالا تولید کند. Kaplan & Haenlein (2019) نیز تأکید دارند که هوش مصنوعی نهتنها در تولید محتوا، بلکه در توزیع و شخصیسازی اطلاعات نقش دارد.
پژوهشهای فارسی
در ایران نیز مطالعاتی در این زمینه صورت گرفته است. سیروس کبیری و موسوی (۱۴۰۱) در پژوهش خود نشان دادهاند که هوش مصنوعی میتواند چرخه تولید و تنظیم محتوای رسانهای را متحول کند، اما همزمان تهدیدهایی مانند بحران اخلاقی و وابستگی فناورانه را در پی دارد. همچنین، پژوهش «کاربرد هوش مصنوعی در روزنامهنگاری» درباره نگرش سردبیران خبرگزاری صداوسیما نشان داد که کاهش هزینهها و افزایش بهرهوری مهمترین انگیزهها برای پذیرش این فناوری است، در حالیکه کمبود دانش و مهارت بزرگترین مانع است (نیکنام، ۱۴۰۲).
فرصتهای هوش مصنوعی در رسانه
-
سرعت و دقت در تولید محتوا: هوش مصنوعی قادر است حجم عظیمی از دادهها را در کسری از ثانیه پردازش کند و خبر یا گزارش تولید کند. برای مثال، AP روزانه هزاران خبر کوتاه مالی با استفاده از الگوریتم تولید میکند (Graefe, 2016).
-
شخصیسازی محتوا: با تحلیل دادههای مخاطبان، رسانهها میتوانند محتوای متناسب با علایق هر فرد تولید و توزیع کنند. این امر به افزایش تعامل و وفاداری مخاطبان منجر میشود (Kaplan & Haenlein, 2019).
-
تحلیل دادههای کلان: در عصر دادهمحور، خبرنگاران به ابزارهایی نیاز دارند که بتوانند از میان انبوه دادهها الگوها و روندها را استخراج کنند. هوش مصنوعی این امکان را فراهم میسازد.
-
روایتهای چندرسانهای: با کمک الگوریتمهای هوش مصنوعی، تولید محتوای تصویری، ویدیویی و صوتی سادهتر شده است. مجریان مجازی تلویزیون چین نمونهای از این ظرفیت است.
-
افزایش بهرهوری و کاهش هزینهها: در ایران، یکی از انگیزههای سردبیران برای استفاده از هوش مصنوعی، کاهش هزینههای تولید خبر بوده است (نیکنام، ۱۴۰۲).
چالشها و تهدیدها
-
مسائل اخلاقی و شفافیت: احتمال تولید اخبار جعلی و غیرموثق یکی از جدیترین دغدغههاست. هوش مصنوعی قادر است محتوای ساختگی اما واقعینما تولید کند (سیروس کبیری و موسوی، ۱۴۰۱).
-
بحران هویت روزنامهنگاری: اگر بخش عمدهای از خبرها توسط ماشین تولید شود، نقش خبرنگار انسانی چه خواهد بود؟
-
اعتماد عمومی: رسانهها بر پایه اعتماد مخاطبان استوارند. اگر مخاطبان دریابند که بخش بزرگی از محتوا توسط ماشین تولید میشود، ممکن است اعتماد خود را از دست بدهند (آل محمد و اسدی، ۱۴۰۳).
-
آینده شغلی روزنامهنگاران: هرچند هوش مصنوعی میتواند خبرنگاران را از کارهای روتین آزاد کند، اما نگرانی درباره بیکاری و کاهش فرصتهای شغلی جدی است.
-
وابستگی فناورانه: اغلب فناوریهای پیشرفته هوش مصنوعی در دست شرکتهای بزرگ بینالمللی است. این امر میتواند به وابستگی رسانهها و کشورها منجر شود.
پیامدهای اجتماعی ـ فرهنگی
توسعه هوش مصنوعی در رسانهها تنها یک تحول فنی نیست، بلکه پیامدهای اجتماعی و فرهنگی گستردهای دارد:
-
تغییر الگوی مصرف رسانهای؛ مخاطبان بیشتر به محتوای شخصیشده و سریع روی میآورند.
-
گسترش فرهنگ سطحی؛ پژوهش رجبی (۲۰۲۳) نشان داد که هوش مصنوعی در رسانههای اجتماعی باعث افزایش محتوای سطحی و تقلیل مباحث عمیق میشود.
-
تأثیر بر زبان و ادبیات رسانهای؛ الگوریتمها به سادهسازی و یکنواختی زبان گرایش دارند.
-
فرصت برای گروههای کمتوان؛ پژوهش نظری (۱۳۹۹) نشان داد که هوش مصنوعی میتواند سواد رسانهای نابینایان را ارتقا دهد.
مطالعه موردی
تجربه جهانی
-
آسوشیتدپرس: از سال ۲۰۱۴ اخبار مالی را بهطور خودکار تولید میکند.
-
نیکی ژاپن: تحلیل دادههای اقتصادی با یادگیری ماشینی.
-
تلویزیون چین: استفاده از مجریهای مجازی مبتنی بر هوش مصنوعی.
تجربه ایران
پژوهش «کاربرد هوش مصنوعی در روزنامهنگاری» در صداوسیما نتایج زیر را نشان داد (نیکنام، ۱۴۰۲):
-
دلایل پذیرش: افزایش بهرهوری، سرعت، کاهش هزینه.
-
اولویتهای کاربردی: مدیریت محتوا، شناسایی اخبار جعلی، تحلیل احساسات کاربران.
-
موانع: کمبود دانش و مهارت، نبود قوانین مدون.
چشمانداز آینده و پیشنهادات سیاستی
-
روزنامهنگاران باید از نقش «تولیدکننده خبر» به «تحلیلگر، ناظر و روایتگر انسانی» تغییر موقعیت دهند.
-
دانشکدههای ارتباطات باید آموزش مهارتهای هوش مصنوعی را در برنامههای درسی خود بگنجانند.
-
سرمایهگذاری در زیرساختهای بومی هوش مصنوعی و تدوین اصول اخلاقی برای رسانهها ضروری است.
-
آموزش و توانمندسازی روزنامهنگاران باید در اولویت باشد.
-
حمایت از پژوهشهای بینرشتهای در حوزه رسانه و فناوری میتواند مسیر آینده را روشنتر کند.
نتیجهگیری
هوش مصنوعی در حال تغییر بنیادین صنعت رسانه است. این فناوری فرصتهای بزرگی برای سرعت، دقت، شخصیسازی و بهرهوری به همراه دارد، اما در عین حال تهدیدهایی همچون بحران اعتماد، مسائل اخلاقی و تهدید اشتغال را ایجاد میکند. تجربه جهانی نشان میدهد که همافزایی میان انسان و ماشین بهترین مسیر آینده است. برای ایران نیز، شرط بهرهگیری موفق از این فناوری، سرمایهگذاری فناورانه همراه با تدوین چارچوبهای اخلاقی و حرفهای است. در نهایت، هوش مصنوعی باید بهعنوان دستیار توانمند روزنامهنگاران دیده شود، نه جایگزین خلاقیت انسانی.
منابع
منابع فارسی
-
آل محمد، ح.، و اسدی، ع. (۱۴۰۳). تأثیر هوش مصنوعی بر محتوای رسانهای و آینده روزنامهنگاری. ایرنا.
-
سیروس کبیری، س.، و موسوی، س. م. (۱۴۰۱). تحولات صنعت رسانه مبتنی بر فناوری هوش مصنوعی: کاربستها، فرصتها و مخاطرات. فصلنامه بررسیهای مدیریت رسانه.
-
نیکنام، الف. (۱۴۰۲). کاربرد هوش مصنوعی در روزنامهنگاری (بررسی دانش و نگرش سردبیران اتاق خبر خبرگزاری صداوسیما). فصلنامه مطالعات رسانه.
-
نظری، م. (۱۳۹۹). نقش هوش مصنوعی و فناوریهای نوین ارتباطی در توسعه سواد رسانهای نابینایان. فصلنامه رسانه.
-
رجبی، م. (۲۰۲۳). پیامدشناسی فرهنگی توسعه هوش مصنوعی در رسانههای اجتماعی. فصلنامه پژوهشهای ارتباطی و اطلاعات.
منابع انگلیسی
-
Graefe, A. (2016). Guide to automated journalism. Columbia University, Tow Center for Digital Journalism.
-
Kaplan, A., & Haenlein, M. (2019). Siri, Siri, in my hand: Who’s the fairest in the land? On the interpretations, illustrations, and implications of artificial intelligence. Business Horizons, 62(۱), ۱۵-۲۵.
-
Russell, S., & Norvig, P. (2020). Artificial Intelligence: A Modern Approach (۴th ed.). Pearson.
