دروازه سنگی – حامد کاظم زاده خوئی
در جهان امروز، رسانهها تنها وسیلهای برای انتقال پیام نیستند؛ آنها به بازیگران کلیدی جامعه مدرن تبدیل شدهاند که بر اعتماد عمومی، همبستگی اجتماعی، فرهنگ ملی و حتی کیفیت زندگی شهروندان اثر مستقیم میگذارند. رسانههای سنتی مانند مطبوعات و رادیو و تلویزیون تا رسانههای دیجیتال و شبکههای اجتماعی، همگی به بستری برای ساختن یا تضعیف سرمایه اجتماعی و ارتقای یا کاهش نشاط جمعی بدل شدهاند. به بیان دیگر، رسانهها دیگر صرفاً ابزار اطلاعرسانی نیستند؛ آنها نقشی تعیینکننده در امیدآفرینی، مشارکت اجتماعی و انسجام ملی دارند.
رسانه و سرمایه اجتماعی؛ اعتماد، تعامل و مشارکت
سرمایه اجتماعی مفهومی است که به سطح اعتماد، همیاری و تعامل در یک جامعه اشاره دارد. جامعهای که از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردار است، هم در مواجهه با بحرانها تابآورتر است و هم مسیر توسعه در آن هموارتر میشود.
رسانهها با اطلاعرسانی دقیق، شفاف و بهموقع میتوانند به تقویت سرمایه اجتماعی کمک کنند. وقتی شهروندان بدانند رسانهها حقیقت را بیکموکاست بازتاب میدهند، اعتماد عمومی افزایش یافته و تمایل به مشارکت در امور اجتماعی بیشتر میشود. در مقابل، رسانههایی که گرفتار جانبداری، اغراق یا سانسور میشوند، نه تنها اعتبار خود را از دست میدهند، بلکه اعتماد عمومی به نهادهای رسمی را نیز تضعیف میکنند.
رسانه و نشاط اجتماعی؛ امیدآفرینی در زندگی جمعی
نشاط اجتماعی تنها به معنای شادی فردی نیست؛ بلکه نوعی رضایت جمعی، امید به آینده و احساس امنیت در زیست اجتماعی است. رسانهها در شکلدهی به این احساس، نقشی بنیادین دارند.
-
بازنمایی موفقیتها: معرفی دستاوردهای علمی، فرهنگی، ورزشی و اقتصادی کشور، نمونههای عینی از امیدآفرینی رسانهای است.
-
تقویت فرهنگ گفتوگو: رسانهها با ایجاد فضای تبادل نظر میان اقشار مختلف جامعه، احساس تعلق اجتماعی را افزایش میدهند.
-
ارائه سرگرمیهای سالم: برنامههای فرهنگی، هنری و ورزشی که روحیه جمعی را تقویت میکنند، یکی از ابزارهای رسانهها برای ارتقای نشاط اجتماعیاند.
در مقابل، رسانههایی که بیش از حد بر ناکامیها و مشکلات تأکید میکنند، ناخواسته موجب گسترش یأس اجتماعی میشوند. رسانه حرفهای باید همزمان منتقد و امیدآفرین باشد.
چالشهای پیش روی رسانهها
با وجود ظرفیت عظیم رسانهها در تقویت سرمایه و نشاط اجتماعی، چالشهای جدی نیز در این مسیر وجود دارد:
-
رشد اخبار جعلی: فضای مجازی بستر گستردهای برای شایعات و اطلاعات غلط ایجاد کرده است.
-
ضعف سواد رسانهای: بسیاری از شهروندان قدرت تشخیص خبر معتبر از جعلی را ندارند و همین مسئله آسیبپذیری جامعه را افزایش میدهد.
-
یکسویهنگری رسانهها: محدود شدن به روایتهای ناقص یا جانبدارانه، شکاف میان رسانه و جامعه را تعمیق میکند.
-
غلبه رویکرد تجاری: برخی رسانهها بهجای ایفای نقش اجتماعی، تنها به جذب مخاطب و تبلیغات توجه دارند و از رسالت اصلی خود فاصله میگیرند.
راهکارهای حرفهای برای نقشآفرینی رسانهها
برای آنکه رسانهها بتوانند رسالت خود را در ارتقای سرمایه و نشاط اجتماعی ایفا کنند، چند اقدام کلیدی ضروری است:
-
اطلاعرسانی شفاف و معتبر: رسانه باید مرجع اصلی و قابل اعتماد خبر باشد.
-
گفتمانسازی مثبت و ملی: برجسته کردن ارزشهای مشترک، موفقیتها و ظرفیتهای جامعه، به همبستگی کمک میکند.
-
ارتقای سواد رسانهای: آموزش عمومی برای تحلیل و درک درست پیامهای رسانهای، ابزار مقابله با اخبار جعلی است.
-
تنوعبخشی به محتوا: توجه به نیازها و ذائقههای مختلف فرهنگی و اجتماعی، رسانه را به تریبونی برای همه اقشار جامعه تبدیل میکند.
-
بازتاب واقعی مشکلات مردم: در کنار امیدآفرینی، بازتاب صادقانه مسائل و دغدغههای شهروندان باعث افزایش اعتماد عمومی میشود.
جمعبندی
رسانهها در عصر ارتباطات نوین، بیش از هر زمان دیگری بر زندگی اجتماعی اثرگذارند. آنها میتوانند سرمایه اجتماعی را تقویت یا تضعیف کنند و نشاط عمومی را افزایش یا کاهش دهند. رسانهای موفق، رسانهای است که همزمان حقیقت را بازگو کند، امید بیافریند و پلی میان مردم و حاکمیت باشد.
جامعهای که رسانههای توانمند، شفاف و مسئولیتپذیر داشته باشد، نهتنها سرمایه اجتماعی غنیتری خواهد داشت، بلکه در مسیر توسعه پایدار، شادابتر، همدلتر و مقاومتر حرکت خواهد کرد.
