حامد کاظم‌زاده خوئی، مدیرمسئول ماهنامه ندای قلم
چکیده
سیزده‌بدر، به‌عنوان یکی از آیین‌های کهن ایرانی، همواره با پدیده‌ای رسانه‌ای همراه بوده است: شایعه‌سازی و انتشار اخبار جعلی. این مقاله به بررسی این پدیده در بستر تاریخی، نقش رسانه‌های دیجیتال در گسترش آن، دلایل باورپذیری اخبار جعلی و تأثیرات آن بر افکار عمومی می‌پردازد. همچنین، نقش رسانه‌های رسمی و پلتفرم‌های دیجیتال در مقابله با این اخبار بررسی شده و راهکارهایی برای افزایش سواد رسانه‌ای و کاهش تأثیر شایعات ارائه می‌شود.
مقدمه
سیزده‌بدر، روز پایانی نوروز، یکی از سنت‌های دیرینه‌ی ایرانیان است که همواره بستری برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی بوده است. اما این آیین که در گذشته بیشتر به برگزاری مراسم خانوادگی و حضور در طبیعت محدود می‌شد، امروزه با پدیده‌ای جدید همراه شده است: شایعه‌سازی و انتشار اخبار جعلی در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی. در گذشته، شایعات عمدتاً به‌صورت شفاهی منتشر می‌شدند و دامنه‌ی تأثیرگذاری آن‌ها محدود بود، اما در عصر رسانه‌های دیجیتال، این شایعات به‌سرعت در سطح گسترده‌تری منتشر شده و گاه موجب بحران‌های اجتماعی و فرهنگی می‌شوند.
دروغ‌های سیزده‌بدر؛ از سنت شفاهی تا رسانه‌های دیجیتال
دروغ‌های سیزده‌بدر ریشه‌ای در فرهنگ شفاهی ایرانیان دارد. در گذشته، مردم با هدف سرگرمی، شوخی‌هایی را مطرح می‌کردند که در همان محدوده‌ی خانواده و دوستان باقی می‌ماند. اما امروزه، با ظهور رسانه‌های اجتماعی و دیجیتال، این شوخی‌ها دیگر محدود به محافل خصوصی نیستند. گسترش فضای مجازی باعث شده است که این شایعات به‌صورت اخبار جعلی و بعضاً مخرب در سطح ملی و حتی بین‌المللی منتشر شوند. برخی از این اخبار به‌قدری باورپذیر هستند که حتی رسانه‌های رسمی نیز بدون بررسی صحت آن‌ها، اقدام به بازنشر میکنند.
مشهورترین دروغ‌های سیزده‌بدر در رسانه‌ها
هر ساله، هم‌زمان با سیزده‌بدر، شایعات مختلفی منتشر می‌شود که برخی از آن‌ها جدی گرفته شده و حتی تأثیرات اجتماعی و روانی به دنبال دارند. نمونه‌هایی از این شایعات عبارت‌اند از:
- تعطیلی ناگهانی نهادهای دولتی یا خصوصی (مثلاً تعطیلی دانشگاه‌ها یا تغییر ناگهانی قوانین اقتصادی و اجتماعی)
- کشفیات عجیب و غریب (مانند ادعای کشف موجودات ناشناخته، کشف سیاره‌ای جدید یا دارویی معجزه‌آسا)
- حوادث غیرواقعی (مانند زلزله‌های مهیب، سونامی یا سقوط هواپیما)
- شایعات درباره شخصیت‌های مشهور (مانند خبرهای ساختگی درباره مرگ، ازدواج یا مهاجرت افراد سرشناس)
چرا مخاطبان اخبار دروغ را باور میکنند؟
دلایل متعددی برای پذیرش و بازنشر اخبار جعلی در سیزده‌بدر وجود دارد:
- جذابیت و هیجان‌انگیزی خبر: اخبار جعلی اغلب به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که حس کنجکاوی و هیجان مخاطب را تحریک کنند.
- گسترش سریع در شبکه‌های اجتماعی: کاربران بدون بررسی صحت اطلاعات، خبرها را بازنشر میکنند.
- ضعف سواد رسانه‌ای: عدم توانایی تشخیص اخبار جعلی از واقعی باعث افزایش باورپذیری این شایعات می‌شود.
- اثر تأیید اجتماعی: افراد تمایل دارند اخباری را که توسط دوستان و آشنایانشان منتشر شده است، به‌عنوان حقیقت بپذیرند.
- اعتماد بیش‌ازحد به رسانه‌های دیجیتال: برخی افراد به دلیل اعتبار رسانه‌ای ظاهری برخی پلتفرم‌ها، به صحت اخبار جعلی اعتماد میکنند.
تأثیرات روان‌شناختی و اجتماعی شایعات سیزده‌بدر
انتشار گسترده شایعات در سیزده‌بدر می‌تواند پیامدهای مختلفی داشته باشد، از جمله:
- افزایش اضطراب و استرس: اخبار جعلی ممکن است موجب نگرانی‌های بی‌اساس در جامعه شود.
- ایجاد حس بی‌اعتمادی: مخاطبان ممکن است نسبت به اخبار واقعی نیز شک و تردید پیدا کنند.
- گسترش رفتارهای ناهنجار: برخی شایعات می‌توانند مردم را به رفتارهای غیرمنطقی مانند خریدهای هیجانی یا ترک ناگهانی محل زندگی ترغیب کنند.
مسئولیت رسانه‌ها و پلتفرم‌های دیجیتال در مقابله با شایعات
رسانه‌های رسمی و خبرنگاران حرفه‌ای باید از انتشار اخبار جعلی پرهیز کرده و با تولید محتوای آگاهی‌بخش، به ارتقای سواد رسانه‌ای مخاطبان کمک کنند. همچنین، پلتفرم‌های دیجیتال می‌توانند از راهکارهای زیر برای مقابله با اخبار جعلی استفاده کنند:
- استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای تشخیص اخبار جعلی
- برچسب‌گذاری اخبار مشکوک و ارائه هشدار به کاربران
- آموزش عمومی درباره نحوه تشخیص اخبار جعلی
- همکاری با نهادهای نظارتی برای کاهش انتشار شایعات
راهکارهای بین‌المللی در مقابله با اخبار جعلی
در سطح بین‌المللی، کشورهایی مانند آلمان و فرانسه قوانینی را برای مقابله با اخبار جعلی تدوین کرده‌اند. این قوانین شامل جریمه‌های سنگین برای انتشاردهندگان اخبار دروغ و الزام شبکه‌های اجتماعی به حذف محتوای نادرست می‌شود. همچنین، برخی سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو برنامه‌هایی برای آموزش سواد رسانه‌ای در مدارس اجرا کرده‌اند.
نتیجه‌گیری
دروغ‌های سیزده‌بدر بخشی از سنت‌های طنز و سرگرمی ایرانیان است، اما در دنیای رسانه‌های دیجیتال می‌تواند ابزاری برای فریب افکار عمومی و ایجاد سردرگمی در جامعه شود. افزایش آگاهی، تقویت تفکر انتقادی و بررسی منابع خبری از سوی مخاطبان و تعهد رسانه‌ها به اصول حرفه‌ای و اخلاقی، مهم‌ترین راهکارها برای مقابله با این پدیده هستند.
منابع
- کاوه، م. (۱۳۹۸). سواد رسانه‌ای و تأثیر آن بر تشخیص اخبار جعلی. تهران: انتشارات رسانه نوین.
- علیپور، ن. (۱۴۰۰). نقش رسانه‌های اجتماعی در انتشار شایعات. فصلنامه ارتباطات و رسانه، ۲۵(۳)، ۴۵-۶۲.
- Wardle, C., & Derakhshan, H. (2017). Information Disorder: Toward an Interdisciplinary Framework for Research and Policy Making. Council of Europe report.
