دروازه سنگی – حامد کاظم زاده خوئی
چکیده
در سال‌های اخیر، کتاب و مطبوعات به عنوان دو رکن اصلی ارتقاء فرهنگی و فکری، جایگاه خود را در سبد فرهنگی خانوارها از دست داده‌اند. این موضوع به دلیل رشد روزافزون تکنولوژی دیجیتال، دسترسی آسان به اطلاعات رایگان، و فشارهای اقتصادی رخ داده است. مقاله حاضر به بررسی دقیق دلایل کاهش نقش کتاب و مطبوعات در خانوارهای ایرانی، تأثیرات اجتماعی و فرهنگی این روند، و ارائه راهکارهایی برای بازگرداندن این منابع ارزشمند به سبد فرهنگی خانوار می‌پردازد.
مقدمه
کتاب و مطبوعات همواره به عنوان نمادهایی از دانش و فرهنگ در جامعه مطرح بوده‌اند. با این حال، طی دهه‌های اخیر، جایگاه این منابع ارزشمند به‌تدریج کمرنگ شده است. امروزه، محتوای دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی به عنوان منابعی رایگان و سریع جایگزین کتاب و مطبوعات شده‌اند. از طرف دیگر، کاهش قدرت خرید خانوارها و مشکلات اقتصادی، خرید این محصولات را دشوار کرده است. بررسی ابعاد و دلایل این مسئله به همراه ارائه راهکارهای مناسب می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان فرهنگی برای تقویت فرهنگ مطالعه و دسترسی به اطلاعات در خانوارها کمک کند.
۱. دلایل کاهش کتاب و مطبوعات در سبد فرهنگی خانوار
۱.۱. دسترسی گسترده به محتوای دیجیتال و رایگان
گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به خانواده‌ها امکان دسترسی سریع و رایگان به اخبار و اطلاعات را داده است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که اکثر کاربران اینترنت، به‌ویژه جوانان، تمایل بیشتری به استفاده از محتوای دیجیتال دارند تا کتاب و مجلات چاپی (علوی و همکاران، ۱۳۹۹). این مسئله نه تنها بر الگوی مصرف فرهنگی افراد تأثیر گذاشته، بلکه باعث کاهش خرید کتاب و مطبوعات در خانواده‌ها شده است.
۱.۲. فشارهای اقتصادی و کاهش توان مالی خانوارها
در شرایط اقتصادی کنونی، خانواده‌ها بودجه خود را به نیازهای اساسی اختصاص می‌دهند و هزینه‌های فرهنگی اغلب در اولویت‌های پایین‌تری قرار می‌گیرند. بر اساس آمارهای مرکز پژوهش‌های فرهنگی، بودجه خانوارهای ایرانی در زمینه خرید محصولات فرهنگی و هنری طی دهه اخیر به طور چشمگیری کاهش یافته است (حسینی، ۱۳۹۸). بنابراین، کتاب و مطبوعات به عنوان کالاهای غیرضروری تلقی شده و از سبد فرهنگی خانوار حذف می‌شوند.
۱.۳. کاهش جذابیت مطبوعات چاپی در مقایسه با رسانه‌های آنلاین
مطبوعات چاپی به دلیل محدودیت در سرعت انتشار و هزینه‌های تولید کمتر مورد استقبال قرار می‌گیرند. بررسی‌ها نشان می‌دهند که کاربران اینترنت تمایل بیشتری به خواندن محتوای کوتاه و آنی دارند و این امر جذابیت مطبوعات چاپی را کاهش داده است (میرزایی، ۱۳۹۷). به‌علاوه، رسانه‌های آنلاین به دلیل دسترسی آسان و متنوع، به منبع اصلی اخبار و اطلاعات تبدیل شده‌اند.
۱.۴. فرهنگ مصرف سریع و سطحی در جامعه
روند زندگی مدرن و تسلط فرهنگ مصرف‌گرایی باعث شده که افراد به جای محتوای عمیق و مستند، به محتوای سریع و کوتاه علاقه‌مند شوند. این امر به تغییر الگوی مطالعاتی افراد و کاهش تمایل به مطالعه کتاب‌ها و مجلات منجر شده است (کاظمی، ۱۳۹۹). در نتیجه، کتاب‌ها و مطبوعات به دلیل نیاز به صرف زمان بیشتر، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند.
۲. پیامدهای کاهش نقش کتاب و مطبوعات در خانوار
۲.۱. کاهش سطح دانش و تفکر انتقادی
کتاب و مطبوعات به عنوان منابع اطلاعاتی مستند و مستدل، زمینه‌ساز رشد تفکر انتقادی و تحلیل عمیق در افراد هستند. با کاهش استفاده از این منابع، سطح دانش عمومی و توانایی تحلیل افراد کاهش می‌یابد و این موضوع می‌تواند پیامدهای منفی بر فرهنگ عمومی و دموکراسی اجتماعی داشته باشد (باقری، ۱۳۹۶).
۲.۲. تأثیر بر انسجام فرهنگی و اجتماعی
کتاب‌ها و مطبوعات، حاملان فرهنگ و تاریخ یک ملت هستند و با از دست دادن این منابع، جامعه به مرور هویت فرهنگی خود را تضعیف می‌کند. کاهش دسترسی به کتاب و مطبوعات در خانوارها، باعث از دست رفتن آشنایی نسل جوان با ارزش‌های فرهنگی و تاریخی می‌شود (ربیعی و قاسمی، ۱۳۹۷).
۲.۳. کاهش کیفیت تعاملات اجتماعی و خانوادگی
کاهش کتاب‌خوانی و بحث‌های فرهنگی در خانواده‌ها به طور مستقیم بر کیفیت تعاملات اجتماعی تأثیر می‌گذارد. بررسی‌ها نشان می‌دهند که خانواده‌هایی که به مطالعه و بحث درباره کتاب‌ها و مطالب فرهنگی می‌پردازند، تعاملات اجتماعی و کیفیت ارتباطات قوی‌تری دارند (موسوی، ۱۳۹۸).
۳. راهکارهای پیشنهادی برای بازگرداندن کتاب و مطبوعات به سبد فرهنگی خانوار
۳.۱. تخفیفات و سیاست‌های حمایتی از سوی نهادهای فرهنگی
یکی از راهکارهای مؤثر برای ترغیب خانواده‌ها به خرید کتاب و مطبوعات، ارائه تخفیفات و بسته‌های ویژه است. تشویق به خرید اشتراک مجلات با تخفیف‌های فصلی و ایجاد طرح‌های تشویقی می‌تواند نقش مهمی در افزایش خرید محصولات فرهنگی ایفا کند (مرکز پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۹۹).
۳.۲. توسعه کتابخانه‌های عمومی و دیجیتال
ایجاد و گسترش کتابخانه‌های عمومی و دیجیتال، به خانواده‌ها امکان می‌دهد تا به منابع فرهنگی بیشتری دسترسی داشته باشند. کتابخانه‌های دیجیتال با ارائه اشتراک‌های ارزان و دسترسی به منابع متنوع می‌توانند به کاهش هزینه‌های خرید کتاب کمک کنند (یوسفی، ۱۴۰۰).
۳.۳. تشویق به برگزاری برنامه‌های فرهنگی و مطالعه خانوادگی
برنامه‌های فرهنگی مانند جشنواره‌های کتاب‌خوانی و جلسات نقد و بررسی کتاب می‌تواند جامعه را به سمت مطالعه بیشتر هدایت کند. همچنین، ایجاد فرهنگ مطالعه خانوادگی از طریق برنامه‌هایی مانند جلسات هفتگی کتاب‌خوانی می‌تواند علاقه به مطالعه را در خانواده‌ها تقویت کند (علیزاده، ۱۳۹۹).
۴. بررسی موردی: کشورهای موفق در ترویج کتاب و مطالعه
برای درک بهتر از وضعیت کتاب و مطبوعات در خانوارها، می‌توان به تجربیات موفق کشورهای دیگر نگاهی انداخت. کشورهایی مانند فنلاند و کره جنوبی با برنامه‌ریزی‌های هوشمندانه و حمایت‌های گسترده از فرهنگ کتاب‌خوانی توانسته‌اند سطح مطالعه را در جامعه خود ارتقا دهند.
۴.۱. فنلاند
در فنلاند، برنامه‌های آموزشی در مدارس به ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و مطالعه عمیق می‌پردازند. دولت این کشور با ارائه کتاب‌های رایگان و برنامه‌های تشویقی، نسل جوان را به مطالعه و آشنایی با ادبیات تشویق می‌کند. به علاوه، وجود کتابخانه‌های عمومی با دسترسی رایگان، زمینه‌ساز توسعه فرهنگ مطالعه در این کشور است.
۴.۲. کره جنوبی
کره جنوبی نیز با برگزاری جشنواره‌های کتاب و برنامه‌های فرهنگی متنوع، جامعه را به سمت مطالعه و آشنایی با کتاب‌های جدید سوق داده است. این کشور با توسعه زیرساخت‌های فرهنگی و تشویق به خرید کتاب، توانسته است روند کتاب‌خوانی را در میان جوانان و بزرگ‌ترها تقویت کند.
۵. تحلیل پیامدهای اجتماعی و فرهنگی
کاهش مطالعه کتاب و مطبوعات نه تنها بر فرد بلکه بر جامعه به طور کلی تأثیر می‌گذارد. تحلیل این پیامدها به ما کمک می‌کند تا به اهمیت کتاب و مطبوعات در جامعه پی ببریم و ضرورت بازگشت آن‌ها به سبد فرهنگی خانوار را درک کنیم.
۵.۱. تأثیر بر هویت ملی
کتاب‌ها و مطبوعات به عنوان آینه‌ای از تاریخ و فرهنگ یک ملت عمل می‌کنند. کاهش مطالعه این منابع می‌تواند به فراموشی هویت ملی و فرهنگی منجر شود، به‌خصوص در جامعه‌ای که با چالش‌های فرهنگی و اجتماعی مواجه است.
۵.۲. تأثیر بر رفتار اجتماعی
افرادی که مطالعه می‌کنند، معمولاً رفتارهای اجتماعی و فرهنگی مثبت‌تری دارند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که افرادی که کتاب می‌خوانند، تمایل بیشتری به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی دارند (سعیدی، ۱۴۰۰).
۵.۳. تأثیر بر سلامت روان
مطالعه کتاب و مطبوعات می‌تواند به بهبود سلامت روان کمک کند. تحقیقات نشان داده‌اند که افراد کتاب‌خوان به‌طور کلی کمتر دچار اضطراب و افسردگی هستند (شاکری، ۱۳۹۹).
نتیجه‌گیری
در نهایت، جایگاه کتاب و مطبوعات در سبد فرهنگی خانوار به یک چالش جدی تبدیل شده است. نیاز به تلاش‌های مشترک از سوی دولت، نهادهای فرهنگی و خانواده‌ها برای بازگرداندن این منابع به فرهنگ عمومی احساس می‌شود. با استفاده از راهکارهای عملی و موردی، می‌توانیم به تقویت فرهنگ مطالعه و آشنایی با اطلاعات مستند و معتبر در جامعه کمک کنیم. به این ترتیب، می‌توانیم آینده‌ای فرهنگی و اجتماعی بهتر را برای نسل‌های آینده فراهم کنیم.
منابع
- علوی، م.، & همکاران. (۱۳۹۹). تأثیر رسانه‌های اجتماعی بر الگوی مصرف فرهنگی. فصلنامه پژوهش‌های ارتباطی.
- باقری، ح. (۱۳۹۶). نقش کتاب و مطبوعات در ارتقاء سطح دانش جامعه. مجله علوم انسانی.
- حسینی، ر. (۱۳۹۸). آمارهای فرهنگی در ایران. مرکز پژوهش‌های فرهنگی.
- کاظمی، س. (۱۳۹۹). فرهنگ مطالعه و جامعه. نشریه اجتماعی.
- میرزایی، خ. (۱۳۹۷). تأثیر رسانه‌های آنلاین بر مطبوعات چاپی. فصلنامه رسانه و جامعه.
- موسوی، س. (۱۳۹۸). کیفیت تعاملات اجتماعی در خانواده‌های کتاب‌خوان. فصلنامه جامعه‌شناسی.
- ربیعی، م.، & قاسمی، پ. (۱۳۹۷). فرهنگ کتاب‌خوانی و هویت ملی. مجله فرهنگی.
- علیزاده، ز. (۱۳۹۹). برنامه‌های فرهنگی و ترویج مطالعه. نشریه برنامه‌ریزی فرهنگی.
- شاکری، ف. (۱۳۹۹). مطالعه و سلامت روان: یک ارتباط مؤثر. مجله روانشناسی بالینی.
- سعیدی، ج. (۱۴۰۰). کتاب‌خوانی و سلامت اجتماعی. فصلنامه علوم اجتماعی.
